ইতিহাসৰ আঁত ধৰি …

কোনো প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়ন বা খনন নোহোৱা বাবে এই স্থানত এতিয়ালৈকে বিশেষ কোনো কীৰ্তি চিহ্ন উদ্ধাৰ হোৱা নাই৷ মাজে মাজে মঠৰ মেৰামতি আৰু নৱ–নিৰ্মিত ভৱনৰ বাবে মাটি খান্দেঁাতে উদ্ধাৰ হোৱা মাথো কেইটামান ভগ্নাৱশেষৰ¸ পৰাই ইতিহাস প্ৰসিদ্ধ এই স্থানত আদিতে এক বিশাল স্থাপত্য আছিল বুলি অনুমান কৰিব পাৰি৷ মন্দিৰ চৌহদৰ ইফালে–সিফালে পৰি থকা কেইটামান বিশেষ স্মৃতি চিহ্নৰ লগতে বৰ্তমান মন্দিৰৰ অভ্যন্তৰত স্থাপিত বিগ্ৰহ আৰু আন দুই–তিনিটা ভগ্নাৱশেষে সেই বিশালতা প্ৰতীয়মান কৰি তোলে৷ কিছুদিনৰ আগত উদ্ধাৰ হোৱা দুটা ভগ্নাৱশেষ বৰ্তমানৰ চৌহদৰ জপনাৰ ওচৰতে স্থাপন কৰা হৈছে আৰু সুন্দৰ শিল্পকৰ্ম সংযোজিত শিলাখণ্ডত এই দুই ভগ্নাৱশেষত থকা নলাকৃতিৰ গঠনে একালত এই স্থাপত্যত থকা জল পৰিবহণ বা মঠৰ জল নিষ্কাশনৰ সুব্যৱস্থাৰ প্ৰমাণ ব্যক্ত কৰে৷

এনে ধৰণৰ জল পৰিবাহিত কৰিব পৰা ব্যৱস্থাসমূহৰ ভগ্নাৱশেষ পশ্চিম দৰঙৰ ৰূদ্ৰেশ্বৰ দেৱালয়তো উদ্ধাৰ হৈছে৷ আনহাতে, উত্তৰ গুৱাহাটীৰ বিভিন্ন স্থানত উদ্ধাৰ হোৱা প্ৰাচীন স্থাপত্যসমূহৰ ভগ্নাৱশেষৰ মাজতো এনে ধৰণৰ পানী পৰিবাহিত হ’ব পৰা নলাৰ উন্নত ব্যৱস্থা দেখা পোৱা গৈছে৷

এই ভগ্নাৱশেষ ৰাখি থোৱা জপনাৰ পৰাই আৰম্ভ হয় এতিয়ালৈকে উদ্ধাৰ নোহোৱা বিশাল ইতিহাসৰ ভেঁটি৷ জপনাৰ ওচৰতেই মাটিত আধা পোত গৈ থকা অৱস্থাত আছে দুটুকুৰা বিশাল শিলাখণ্ড৷ অতীতৰ চহকী নিৰ্মাণশৈলীৰ সাক্ষী৷ মাটিৰ ওপৰত ওলাই থকা অংশই তাৰ তলত যে এক সুন্দৰ শিল্পকৰ্ম লুকাই আছে সেইটো উনুকিয়াই দিয়ে৷ 

মূল মন্দিৰৰ সোঁফালে অনাদৃতভাৱে পৰি আছে দুটা সৰু, কিন্তু একালৰ চহকী ভাস্কৰ্যৰ স্পষ্ট প্ৰকাশ৷ হয়তো কোনো বিশাল স্তম্ভৰ ভগ্নাৱশেষ৷ তাৰ অনতি দূৰৈত আছে আন এক স্তম্ভৰ ভগ্নাৱশেষ৷ এই ভগ্নাৱশেষসমূহ খ্ৰীষ্টীয় অষ্টম শতিকাৰ পৰা দ্বাদশ শতিকাৰ মাজত নিৰ্মিত বুলি ভবাৰ থল আছে৷ এই খিনিতে উল্লেখ কৰিব পাৰি যে তাহানিৰ দৰং ৰাজ্যত ভূঞাসকলৰ দিনত বহু স্মাৰক বা স্থাপত্য নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল৷ দূৰ্ভাগ্যজনক কথা এয়ে যে, সময়ে সময়ে অহা প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগে বহু স্মাৰক বা স্থাপত্যৰ ক্ষতি সাধন কৰে আৰু যোল্ল শতিকাৰ পিছত ইতিহাসৰ পাতত লিপিবদ্ধ কেইবাটাও প্ৰলয়ঙ্কৰী ভূইকঁপে এনে ধৰণৰ স্থাপত্যসমূহ সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংস কৰি থৈ যায়৷ বৰ্তমান আমি এই ধ্বংসাৱশেষৰ মাজতেই হেৰোৱা অতীতৰ গৌৰৱময় চানেকিৰ সন্ধান কৰো৷

বৰ্তমানৰ মন্দিৰৰ সভাগৃহৰ ভিতৰত ৰখা হৈছে কেইবাটাও বিশাল ভাস্কৰ্ষৰ ভগ্নাৱশেষ৷ তাৰে ভিতৰত আছে এটা বিশাল শিৱলিঙ্গৰ অংশবিশেষ৷ কালৰ সোঁতত অস্পষ্ট হৈ পৰা সৰু সৰু হাতৰ কামবোৰৰ পৰা একালৰ ইয়াৰ নিখুঁত শিল্পকৰ্ম সম্পৰ্কে এক ধাৰণা কৰিব পৰা যায়৷ এক গোলাকাৰ শিলত খোদিত আছে শিৱৰ ত্ৰিনয়ন আৰু কৰ্ণ কুণ্ডলৰ দৰে ভাস্কৰ্য৷ বৰ্তমানে এই গোলাকাৰ ভাস্কৰ্যটো ভাঙি দুটুকৰা হৈ পৰিছে৷ তথাপিও, ইয়াক স্থানীয়ভাৱে সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে৷ একে সময়তে, ইয়াক স্থাপন কৰা হৈছে আন এক বিশাল স্তম্ভৰ ভগ্নাৱশেষৰ ওপৰত৷ লগতে আন এক স্তম্ভৰ ভগ্নাৱশেষ ৰখা হৈছে মুল মন্দিৰ ভিতৰত৷ স্তম্ভৰ ভগ্নাৱশেষৰ আকাৰৰ পৰা এটা ধাৰণা কৰিব পৰা যায় যে, একালত ইয়াত থকা শিলৰ স্থাপত্যৰ আকাৰ বৰ বিশাল আছিল৷ কোনে, কেতিয়া, কিয় এই বিশাল স্থাপত্য নিৰ্মাণ কৰিছিল? আছিল নেকি এই মঠৰ নিকটৱৰ্তী কোনো চহকী ইতিহাস৷ হয়তো উপযুক্ত খনন আৰু অধ্যয়নে এই বিশালতাক পোহৰলৈ আনিব৷

অৱশ্যে ইয়াৰ নিকটৱৰ্তী বুঢ়ী নগৰৰ আছে আন এক চহকী ইতিহাস৷ হয়তো সেই বুঢ়ী নগৰৰ ইতিহাসৰ সৈতে ওতঃপ্ৰোতঃ ভাবে জড়িত হৈ আছিল কামাখ্যা মঠৰ ইতিহাস৷

কামৰূপ আৰু দৰঙ জিলাৰ বহু মন্দিৰৰ দৰেই এই মন্দিৰৰ গৰ্ভগৃহও বাহিৰৰ মজিয়াতকৈ তলত৷ এই স্থানত উদ্ধাৰ হোৱা অষ্টদশ দল পদ্মৰ বেদীৰ ভাস্কৰ্যকেই কামাখ্যাৰ বিগ্ৰহ হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে৷ এই বেদীত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে এক সুন্দৰ ভাস্কৰ্য৷ পদুম ফুলৰ দৰে খোদিত শিলৰ এই ভাস্কৰ্য আৰু ইয়াৰ চাৰিওফালে ঘেৰি আছে এক সুন্দৰ শিল্পকৰ্ম যুক্ত বৃত্তই৷ সম্ভৱত উত্তৰ পূৱত উদ্ধাৰ হোৱা বিভিন্ন চক্ৰৰ ভাস্কৰ্যসমূহৰ ভিতৰত এইটো এটা অতি সুন্দৰ আৰু মনোমোহা ভাস্কৰ্য৷ নিখুঁত শিল্পীৰ হাতত প্ৰাণ পাই উঠা যাদুকৰী শিল্পকৰ্ম৷ এবাৰ দেখিলেই মন ভৰি আহে৷ প্ৰাণ ভৰি উপভোগ কৰিবলৈ মন যায় ইয়াৰ সৌন্দৰ্য৷ কোন আছিল সেই শিল্পী, যাৰ যাদুকৰী হাতত প্ৰাণ পাইছিল এনে ধৰণৰ শিল্পকৰ্মই৷ প্ৰথম দৰ্শনতেই সকলোকে মোহিত কৰি ৰাখিব পৰা অদ্ভুত শক্তি সন্নিবিষ্ট এই ভাস্কৰ্য৷ ক্ষণিকৰ দৰ্শনতেই মুক হৈ যায় সমগ্ৰ পৃথিৱী৷ নীৰৱতাই সিক্ত কৰি তোলে হৃদয়৷ চকুৰ পতা থৰ হৈ ৰয়৷ গভীৰ প্ৰশান্তিয়ে আবৰি ধৰে মন৷

প্ৰকৃত অধ্যয়ন আৰু গৱেষণা নোহোৱাকৈ কোনো কথা দৃঢ়ভাবে ক’ব নোৱাৰি৷ সেয়ে এতিয়ালৈকে কামাখ্যা মঠৰ বয়স বা শৈলীৰ বিষয়ে কোনো সিদ্ধান্তলৈ আহিব পৰা হোৱা নাই যদিও, অসমৰ চুকে–কোণে গুপ্ত যুগত নিৰ্মিত আন বহু শিল্প–ভাস্কৰ্যৰ সৈতে ইয়াৰো কোনো যোগাযোগ থাকিব পাৰে বুলি ভবাৰ থল আছে৷

অসম সাহিত্য সভাৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত ড॰ সুমন দাসৰ গৱেষণা পুথি ’দৰঙৰ সত্ৰ আৰু মঠ মন্দিৰ, এটি সমীক্ষাত্মক অধ্যয়ন’ত উল্লেখ কৰা মতে ১৬১৪ খ্ৰীষ্টাব্দত সিংহাসনত আৰোহণ কৰা কোচ ৰজা ধৰ্ম নাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতাত আহোম স্বৰ্গদেউৱে এই মঠ পুনৰ্নিৰ্মাণ কৰোৱাইছিল৷ মন্দিৰৰ চৌহদত উদ্ধাৰ হোৱা বহুসংখ্যক ইটাৰ ভগ্নাংশই এই কথা প্ৰমাণ কৰে৷ কিন্তু তাৰ আগতেই এই স্থানত যে আন এক বা ততোধিক স্থাপত্য আছিল সেইটো উদ্ধাৰ হোৱা ভগ্নাৱশেষবোৰে প্ৰমাণ কৰে৷ কিয়নো সৌ সিদিনাৰ ইটাৰ নিৰ্মাণ শৈলীৰ বহু শতিকা আগতেই কামৰূপ আৰু ইয়াৰ আশে–পাশে শিলৰ স্থাপত্য গঢ়ি উঠিছিল৷ কামাখ্যা মঠো নি(য় ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম নহ’ব বুলি ভাবিব পাৰি৷

লেখক–গবেষক ড॰ নিৰ্মলপ্ৰভা বৰদলৈদেৱে তেওঁৰ ঐতিহাসিক গ্ৰন্থ ’শিৱ’ত এই সম্পৰ্কে বিশদভাবে উল্লেখ কৰিছে৷ তেনেস্থলত এই স্থানতো আহোমৰ সময়তকৈও প্ৰাচীন স্থাপত্য থকাৰ কথা মানি ল’ব পাৰি৷

যোৱা প্ৰায় দুটা যুগ (এক যুগ ৃ বাৰ বছৰ) ধৰি এই অনুষ্ঠানৰ লগত জড়িত হৈ থকা পূজাৰী পুৱাৰাম চহৰীয়া আৰু স্থানীয় ব্যক্তি ভূপেন শৰ্মাই কোৱা মতে এই স্থানত বহুত ঐতিহাসিক স্মৃতি বিদ্যমান৷ শেহতীয়াকৈ নিৰ্মিত মন্দিৰৰ বাবে খনন কাৰ্য চলোৱাৰ সময়ত তাতে বহু শিল আৰু ইটাৰ (পোৰামাটি)ৰ ভগ্নাংশ উদ্ধাৰ হৈছিল৷ এতিয়াও সেই স্থানত গাঁত খান্দিলেই তেনে ধৰণৰ সৰু–ডাঙৰ ভগ্নাংশ পোৱা যায় বুলি চহৰীয়া ডাঙৰীয়াই জনিবলৈ দিয়ে৷ তেওঁৰ মতে কিছু বছৰ আগলৈকে, এই চৌহদটো বিশাল ইটাৰ দেৱালেৰে আৱৰা আছিল৷ সময়ৰ লগে লগে সেই দেৱালো হেনো মাটিৰ তললৈ বহি গৈছে৷

বৰ্তমানে থকা মন্দিৰৰ পিছফালে থকা এটা পুখুৰীৰ চৌপাশে এনে ধৰণৰ সহস্ৰাধিক পোৰামাটিৰ ভগ্নাংশ সিঁচৰতি হৈ আছে৷ ওচৰে–পাজৰে আছে অনেক ওখোৰা–মোখোৰা মাটিৰ ঢিপ৷ প্ৰতিটো ঢিপৰ তলতেই আছে চহকী অতীতৰ মেটমৰা সুপ্ত ভড়াল৷

পূজাৰী চহৰীয়াৰ মতে, মঠৰ গৰ্ভগৃহৰ সৈতে নাতি দূৰৈত থকা লখিমপুৰ পুখুৰীৰ সংযোগ আছে৷ যাৰ ফলত গৰ্ভগৃহত থকা বেদীত প্ৰায় সকলো সময়তে পানীৰে ওপচি থাকে৷

এখন শক্তিপীঠ হিচাবে এই মঠত তান্ত্ৰিক পূজাৰ সকলো বিধি পালন কৰা হয় আৰু নীলাচল পাহাৰৰ কামাখ্যা মন্দিৰত পালিত সকলো নীতি–নিয়ম এই স্থানতো পালন কৰা হয়৷ নিত্য–নৈমিত্তিক পূজা–পাৰ্বণৰ লগতে প্ৰতিবছৰে তৃতীয় বহাগত আয়োজিত দৰং জিলাৰ ঐতিহাসিক দেউল উৎসৱৰ জৰিযতে এই মঠৰ বাৰ্ষিক কাৰ্য–ক্ৰমণিকাৰ পাতনি মেলা হয়৷ পিছলৈ জেঠ মাহত সভা উৎসৱ অনুষ্ঠিত কৰা হয়৷ আহিন–কাতি মাহত আকাশ বন্তি জ্বলোৱা হয়৷ ফাগুনৰ পূৰ্ণিমাত বিষ্ণু যজ্ঞ আৰু শিৱৰাত্ৰিৰো আয়োজন কৰা হয় মহা ধুমধামেৰে৷

ইতিহাস প্ৰসিদ্ধ কামাখ্যা মঠৰ ওচৰে–পাজৰে আছে আৰু বহুতো ঐতিহাসিক স্থান আৰু সমল৷ ইয়াৰ পিছৰ নিবন্ধত এইবোৰৰ বিষয়ে আলোকপাত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিম৷ এই মঠৰ অনতি দূৰৈত আছে সহস্ৰ বৰ্ষীয় এক বসুদেৱ থান৷ আৰু আছে একাদশ–দ্বাদশ শতিকাত খন্দোৱা বুঢ়ীনগৰ, লখিমপুৰ, সমলেশ্বৰী, ইটাখুন্দা, ঢলখুন্দা, সোণেশ্বৰী, গাজী, অদিৰ দৰে অনেক বিশাল বিশাল পুখুৰী৷ এক কথাত ক’বলৈ হ’লে, এই অঞ্চল হৈছে অসমৰ ইতিহাসৰ জোলোঙা৷ প্ৰয়োজন মাথো কিছু সময় আৰু আগ্ৰহ, জোলোঙাত জুমি চাবলৈ৷

সঠিক অধ্যয়নে অদূৰ ভবিষ্যতে এই স্থানৰ চহকী ইতিহাসক জনচক্ষুৰ আগলৈ লৈ আহিব আৰু লগতে, আশা কৰো, অসমৰ আধ্যাত্মিক জগত আৰু পৰ্যটন উদ্যোগৰ মানচিত্ৰত বিশেষ স্থান লাভ কৰিব৷ আনহাতে, যদিহে এই ভগ্নাৱশেষসমূহ সঠিকভাবে উদ্ধাৰ কৰি প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়ন আৰু গৱেষণাৰ জৰিয়তে বিশ্বৰ আন ঠাইৰ স্থাপত্যসমূহৰ দৰে পুনৰ্নিমাণৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পৰা হয়, তেনেহলে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ বাবে আজিৰ প্ৰজন্মৰ ই হ’ব এক অতুলনীয় উপহাৰ৷ আনফালে সৃষ্টি হ’ব আন এক ইতিহাস৷

(লেখক অসমৰ এজন অভিজ্ঞ আলেকচিত্ৰ শিল্পী)