দীপ্ত-শান্ত দিগন্ত প্ৰহৰী

কলাগুৰু, ৰাভাদেৱৰ গীত, সুৰত লুকাই আছে গভীৰ আৰু বিস্তৃত সাধনা৷ জীৱন্ত কালতেই কিম্বদন্তীত পৰিণত হোৱা এইজনা মহান শিল্পীয়ে আমাক উপহাৰ দি গৈছে বহু সোণসেৰীয়া গীত৷ চিৰযুগমীয়া গীতসমূহৰ বহুচৰ্চিত কেইটামান গীত হৈছে– পৰজনমৰ শুভ লগনত, সুৰৰে দেউলৰে ৰূপেৰে শিকলি, বিশ্বৰ ছন্দে ছন্দে, বিলতে হালিছে, ধুনীয়া পদুমী, নিচলা আইৰে, উটি যা ৰূপালী নাও, অ’ গুৰু মোৰ শংকৰ, আজি মন্দিৰৰ দুৱাৰ খোলা, উলাহেৰে নাচি–বাগি, কুৰুৱা বতাহে, কাৰখানাৰ চিটিৰ হুমুনিয়া, আদি৷

বিষ্ণুৰাভাই নিজে লিখা আৰু নিৰ্দেশনাত বেউলা, ৰতনী, বিহুৱতী, জন্মাষ্টমী, বৰদৈচিলা, শংকৰদেৱ, মাধৱদেৱ নাটকৰ গ্ৰামোফোন ৰেকৰ্ড কৰাইছিল৷ জ্যোতিপ্ৰসাদৰ ‘জয়মতী’ আৰু ‘শোণিতকুৱঁৰী’ নাটক দুখনো ৰাভাই ৰেকৰ্ড কৰিছিল৷ সেই যুগত গ্ৰামোফোন ৰেকৰ্ড আছিল মানুহৰ কাষ চাপিব পৰা একমাত্ৰ গণমাধ্যম, যাৰ জৰিয়তে ৰাভাই ৰাইজৰ মাজত জনপ্ৰিয়তা আৰু যোগাযোগৰ শিপাডাল বঢ়াব পাৰিছিল৷

কমৰেড বিষ্ণুৰাভাই কৃষক–শ্ৰমিকৰ পৰা অকুণ্ঠ চেনেহ আৰু প্ৰীতি পাইছিল৷ বিষ্ণুৰাভা জাতীয়তাবাদী আছিল; কিন্তু উগ্ৰ জাতীয়তাবাদৰ পৰা দূৰত আছিল৷ তাত্ত্বিক দিশৰ পৰা প্ৰকৃত কমিউনিষ্ট নহ’লেও ৰাভা আছিল অতি নিষ্ঠাবান৷ তেওঁ যি চিন্তা কৰিছিল কাৰ্যত পৰিণত কৰাৰ প্ৰয়াস কৰিছিল৷ ৰাভাদেৱে শংকৰদেৱৰ সাংস্কৃতিক চেতনাৰ পৰা আঁতৰি যোৱা নাছিল৷ সেয়ে তেওঁৰ জাতীয়তাবাদ আছিল উদাৰ আৰু গভীৰ৷ ৰাভাৰ মহান প্ৰয়াস আছিল জাতিভেদ, বৰ্ণভেদ, সাম্প্ৰদায়িকতাৰ আঁতৰত ৰাখি এক মহান অসমীয়া সংস্কৃতি গঢ়ি তোলা৷ বিষ্ণুৰাভাই সমাজৰ ৰন্ধ্ৰে ৰন্ধ্ৰে সোমাই থকা জাতিভেদ, বৰ্ণভেদৰ বিষাক্ত বীজাণুৰ কথা ভালদৰে জানিছিল৷ সেয়ে তেওঁ পাপকহে ঘৃণা কৰিছিল পাপীক নহয়৷

বিষ্ণুৰাভাৰ বিবাহিত জীৱন আছিল বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ৷ ১৯৩৬ চনত ৰাভাই সুগায়িকা প্ৰিয়বালাৰ লগত বিবাহ বান্ধোনত আৱদ্ধ হয়৷ কিন্তু দুৰ্ভাগ্যবশতঃ ৰাভাদেৱৰ বিয়াৰ ছমাহৰ পিছতেই প্ৰথমা পত্নী প্ৰিয়বালাৰ মৃত্যু হয়৷ প্ৰিয় পত্নীৰ অকাল মৃত্যুত ৰাভাই জীৱনৰ সকলো মাদকতা হেৰুৱাই পেলাইছিল৷ সেয়ে প্ৰিয়াৰ মৃত্যুৰ দুখ–বেদনা পাহৰিবৰ বাবে তেওঁ অন্তৰৰ পৰা নিগৰা এটি মাত্ৰ গীতেই আছিল তেখেতৰ হৃদয়গ্ৰাহী প্ৰেৰণাৰ উৎসস্থলী৷ সেয়ে তেওঁ গাইছিল–

‘‘পৰজনমৰ শুভ লগনত

যদিহে আমাৰ হয় দেখা,

পূৰাবানে প্ৰিয়ে সেই জনমত

মোৰ হিয়াৰ অপূৰ্ণ আশা৷’’

জীৱনৰ এনে চৰম দুৰ্যোগৰ সময়ত ৰাভাৰ জীৱনলৈ আহিল এন এগৰাকী নাৰী, তেওঁ হ’ল নিৰুপমা দেৱী৷ ৰাভাৰ অকলশৰীয়া নিঃসংগ তথা অৱসাদগ্ৰস্ত জীৱনৰ ক্ষীণ আশাৰ বন্তি নুমাবলৈ নিদি আকৌ তেলসিক্ত কৰি প্ৰজ্বলিত কৰি তুলিলে৷ ইয়াৰ পাছতো আৰু দুগৰাকী নাৰী ৰাভাৰ জীৱনলৈ আহিল৷ তৃতীয়গৰাকী হ’ল কনকলতা, এইগৰাকী পত্নীৰ গৰ্ভতে কমৰেড ৰাভাই দুটি সন্তানৰ পিতৃৰ অধিকাৰী হয়৷ তৃতীয় পত্নী কনকলতাৰ মৃত্যুৰ পিছত মোহিনী দেৱী চতুৰ্থগৰাকী পত্নী তেওঁৰ জীৱনলৈ আহে৷ তেওঁৰো এটি পুত্ৰ সন্তানৰ মাতৃ হয়৷

এইখিনিতে উল্লেখ্য আনকেইগৰাকী পত্নীতকৈ মোহিনী ৰাভাৰ নাম বিষ্ণুৰাভাৰ পত্নীৰূপে বেছিকৈ জনাজাত আৰু সুপ্ৰতিষ্ঠিত হৈ আছে কাৰণ মোহিনী দেৱী আছিল কমৰেড ৰাভাৰ শেষ জীৱনৰ সংগিনী৷

গণশক্তিৰ অৰ্থে বিপ্লৱৰ মাজেদি এক নৱজাগৰণ আনিবলৈ অহোপুৰুষাৰ্থ কৰা বিষ্ণুৰাভাৰ প্ৰায়বিলাক কবিতাই বিপ্লৱী সুৰৰ ঝংকাৰ  অনুৰণিত হোৱা দেখিবলৈ পোৱা যায়৷ নিপীড়িত, শোষিত ৰাইজৰ মুক্তি সংগ্ৰামত প্ৰত্যক্ষভাৱে আগভাগ লৈ দুখীয়া শ্ৰেণীৰ বাবে বিভিন্ন প্ৰেৰণামূলক সাহিত্য সৃষ্টি কৰি কৃষক, শ্ৰমিক, ৰাইজৰ মাজত তেওঁ এটি স্থায়ী ভাবমূৰ্তি প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷

শোষিত গণ জীৱনৰ মুক্তিপথৰ সন্ধানত বিষ্ণুৰাভাৰ শিল্পীপ্ৰাণে বিপ্লৱৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ কথা অনুভৱ কৰি দুখীয়া খেতিয়ক বনুৱাৰ পঁজাৰ ঘৰত ঘূৰি ঘূৰি অত্যাচাৰিত, লাঞ্ছিত শ্ৰেণীৰ মুক্তিৰ বাবে সাম্যবাদী আদৰ্শৰ বাণী প্ৰচাৰ কৰি ফুৰিবলৈ আৰু আত্মশক্তিৰে অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম কৰিবলৈ খেতিয়কসকলক ওলাই আহিবলৈ আহ্বান জনাইছিল এইদৰে–

‘‘হেৰৌ কৃষক

প্ৰথম বিপ্লৱী বীৰ

প্ৰকৃতিৰ বক্ষ বিদাৰক৷’’

ঠিক তেনেকৈ সমাজৰ মেহনতী বনুৱা–হজুৱাৰ ওপৰত চলি থকা শোষণ, উৎপীড়নত কবি ৰাভাৰ প্ৰাণ থৌকি–বাথৌ কৰে৷ সেয়ে তেওঁ এটি মৰ্মস্পৰ্শী কবিতা লিখিছিল–

‘‘কাৰখানাৰ চিটিৰ হুমুনিয়াহ

কলৰ ঘৰ্‌ঘৰণি বুকু কঁপোৱা

পুৱাই লঘোণ ভাত নাইকিয়া

হায় হায় দূৰ কপলীয়া

কান্দে দুখীয়া বনুৱা৷’’

ৰাভাই কৈছিল শোষণকাৰীক শেষ কৰিবই লাগিব, অস্ত্ৰৰ সহায়েৰে নহয়৷ জনগণক জগাই তুলিব লাগিব মহা বিপ্লৱ সৃষ্টি কৰি৷ সেয়েহে তেওঁ কৈছে–

‘‘হেৰৌ বিপ্লৱী বিদ্ৰোহী বীৰ

তোল তোৰ অৱনত শিৰ

অতদিন কিয় তই আছিলি সুসুপ্ত

পৰপদানত নিৰ্যাতিত নিপীড়িত

দলিত পতিত৷’’

বিপ্লৱৰ পথ অতিক্ৰম কৰিবলৈ গৈ ৰাভাই জীৱনত বহুতো বাধাৰ সন্মুখীন হয়৷ তথাপি তেখেতে কোনোদিন ক্লান্তি অনুভৱ কৰা নাছিল৷

কবি হেমাংগ বিশ্বাসে ৰাভাক এজোপা শালগছৰ লগত তুলনা কৰিছে, তেখেতে কৈছে–

‘‘দেখিছানে কেতিয়াবা

কলিংগৰ কণাৰকৰ ক’লা পেগোডা

কালৰ বিস্ময়…৷’’

সঁচাকৈয়ে যেন এক যুগৰ বিস্ময়, এইজন মহান শিল্পী কলাগুৰু বিষ্ণু প্ৰসাদ ৰাভা৷

বিষ্ণুৰাভাৰ গীত, কবিতা, নাটিকা, সাহিত্যৰ সংখ্যা বেছি নহ’লেও তাকৰীয়াও নহয়৷

ছাত্ৰ জীৱনৰ পৰাই তেখেতে ‘বাঁহী’ আলোচনীত শ্ৰীশ্ৰীশংকৰদেৱ আৰু বড়ো জনজাতিৰ বিষয়ে প্ৰবন্ধ লিখিছিল৷

সংগীত কলা বিষয়ক ৰচনাসমূহ হ’ল– শ্ৰীশ্ৰী শ্ৰীমতী কলাৱতী সংগী অংশ, নাটক আৰু থিয়েটাৰ, ভাৰতীয় নাট্য কলা, নৃত্যৰ অঙিনা, ওজাপালি, হৰগৌৰী, নৃত্য, তন্ত্ৰশাস্ত্ৰ, দৃশ্য অৰ্থাৎ পট, চৰ্যাপদৰ কথা, বিহু, ইত্যাদি৷

নাট্যশিল্পী ৰূপেও ৰাভাৰ প্ৰতিভা কোনোগুণে কম নহয়– মুক্তি দেউল, ন পৃথিৱী, নতুন যুগ, শকুন্তলা, নীলাম্বৰ, কৃষক সপোন, কুঁৱলী, তৰাৱতী, আইদেউ, এজেণ্টি মূলুক, সোণামুৱা গাঁও, সপোন কুঁৱৰী, শান্তিৰ দেউল, কেৰুমণি থুৰীয়া, জীৱন ধুমুহা, সুবিশাল ব্ৰহ্মপুত্ৰ আদি আৰু সন্যাসী জ্যোতিপ্ৰভা, শংকৰদেৱ, মাধৱদেৱ, সীমান্ত সৈনিক, কুমাৰ হৰণ৷

সেইদৰে ৰাভাদেৱৰ গল্প, উপন্যাস, কাহিনীসমূহ হৈছে– সোণপাহি, মিচিং কনেং, ৰাঙী ৰংদৈ, লখিমী কুঁৱৰী, কপাল অজগৰ, কুঁৱৰী, বিৰ্‌বিৰণি, সোঁ সোঁৱনি আদি৷

এইগৰাকী ঐশ্বৰিক গুণসম্পন্ন মনীষীগৰাকী আমাৰ, অসমীয়াৰ চিৰপূজ্য হৈ থাকিব৷ তেওঁৰ অপূৰ্ব সৃষ্টিৰাজি প্ৰতিজন অসমীয়াৰ প্ৰাণত জিলিকি থাকক তাৰে কামনা কৰিছোঁ৷